کتاب روستا، سازمانهای مردم نهاد و تاب آوری اجتماعی در برابر کم آبی منتشر شد

عنوان کتاب: روستا، سازمانهای مردم نهاد و تاب آوری اجتماعی در برابر کم آبی تاب

نویسنده: دکتر محمد مهدی زاده اردکانی

نشر: شهروستا

قطع: وزیری

صفحه: 297 صفحه

 

امروزه تاب آوری به عنوان یکی از جدیدترین رویکردهای مدیریت بحران شناخته می‌شود که حاصل تغییر رویکرد از آسیب پذیری به ارتقای توانمندی‌های انسانی و مادی در برابر بحران‌های طبیعی و غیرطبیعی است. ازاین رو انطباق پذیری با شرایط بحرانی و همچنین توانایی برگشت پذیری یا مقاومت در برابر بحران ها، از جمله مسائلی است که در تاب آوری مورد توجه و تأکید است. افزایش تاب آوری جوامع به عنوان عنصر اصلی در مدیریت بحران، کاهش خطر و کاهش آسیب پذیری شناخته می‌شود(Adger,2000:26). در برابر معضلات و تهدیدهای بیرونی جامعه ای تاب آور است که توانایی جذب شوک‌های ناشی از مخاطره را داشته باشد و به تغییرات و سازگاری با شرایط دست یابد. در سطح جهانی تغییرات چشم گیری در نگرش به مخاطرات دیده می‌شود، به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سانحه تغییر پیدا کرده است. بر اساس این نگرش برنامه‌های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویژگی‌های جامعه تاب آور باشند و در زنجیره ی مدیریت سوانح به مفهوم تاب آوری نیز توجه کنند(Cutter &al,2008: 3). در نتیجه باید گفت در کنار سایر مفاهیم مطرح شده در حوزه مدیریت سوانح مثل مقاومت، انعطاف پذیری، آسیب پذیری و ….، تاب آوری به واژه ای بسیار بحث برانگیز تبدیل شده است که امروزه در بسیاری از زمینه‌ها به ویژه مدیریت سوانح طبیعی استفاده می‌شود.  

تاب آوری، به منزله ی یکی از سنجه‌های موثر در فرآیند مدیریت مخاطرات، رویکردی اجتماع محور برای ارتقای آمادگی اجتماعات روستایی در برابر ناپایداری‌های ناشی از مخاطرات، با هدف زیست پذیرتر کردن سکونتگاه‌های روستایی است(صادقلو، 1393: 37). در حال حاضر تغییرات اقلیمی یکی از معضلات بزرگ جوامع روستائی در دنیا است(Caldwell,2015:1). تغییرات اقلیمی علاوه بر محیط زیست روستا، بر اشتغال و معیشت روستائیان نیز تأثیر گذاشته و پیامدهای اجتماعی زیادی را به همراه دارد. شغل، درآمد و معیشت روستائیان وابسته به آب است و کم آبی می‌تواند بیش ترین صدمه را به این مناطق وارد نموده و به مرگ و نابودی روستاها بیانجامد. لذا اگر ما کم آبی را یک مخاطره و یا تهدید برای حیات جامعه ی روستائی بدانیم؛ توجه به ارتقای  تاب آوری در مناطق روستائی به منظور زیست پذیر تر کردن آن‌ها امری ضروری است.

برابر اسناد علمی، چارچوب نهادی تاب آوری به طور عمده بر مدیریت بحران مخاطرات (خشکسالی، زلزله، سیل و دیگر رویدادهای طبیعی و آب و هوائی)تأکید داشته و بر عوامل تأثیر گذار، فرآیندها و رویکردها هم در طول زمان (قبل، حین و پس از بحران) و هم در سطوح مختلف (ملی، منطقه ای و محلی) توجه دارد. چارچوب نهادی تاب آوری، توسعه پایدار را هدف نهایی در ایجاد تاب آوری تلقی کرده و در این راستا بر افزایش ظرفیت سازی و توانمندسازی تأکید داشته و به اهمیت انطباق و دانش محلی در این فرآیند توجه دارد. طبیعت چند وجهی تاب آوری، فضای مناسبی را برای نقش آفرینی نهادها برای مدیریت رفتارهای انسانی از جهت کمک به مقاومت سیستم فراهم می‌آورد. برای ایجاد تاب آوری همچنین نیاز به توسعه نهادهایی است که بتواند مشوق‌هایی را برای بهبود ظرفیت انطباقی در نظام‌های اجتماعی برای مقاومت، کنار آمدن و بازیابی در هنگامی که مواجه با بحران است فراهم کند. بنابراین نهاد حکمروایی که به معنی ساختارها و فرایندهایی است و در هر جامعه ای بر رفتارهای جمعی و افراد تأثیر می‌گذارد و شامل قوانین، مقررات، بحث‌های گفتمانی، مذاکره و میانجی گری، مدیریت تضادها، انتخابات، مشاوره عمومی، حمایت‌ها و دیگر فرایندهای تصمیم گیری است، در تاب آوری از اهمیت راهبردی برخوردار است. حکمروایی نتیجه تعامل پیچیده بسیاری از بازیگران در سطوح مختلف، نه تنها در بخش دولتی بلکه در بخش خصوصی و سازمان‌های مردم نهاد رشد می‌کند و در قالب چند سطحی و چند مرکزی صورت می‌پذیرد(رکن الدین افتخاری، 1398: 68). سازمان‌های مردم نهاد به دلیل بسیج جوامع در سطوح مردمی برای توسعه آگاهی‌ها و در عین حال توصیه کننده و حامی تغییرات در سیاست ها، از موقعیت ویژه ای برخوردار هستند و می‌توانند نقشی حیاتی در آمادگی در برابر بلایا و مخاطرات ایفا کنند(Vye,2007: 6).

دلایل مختلفی وجود دارد که نباید ظرفیت سازمان‌های مردم نهاد در حوزه تاب آوری و به خصوص کمک به ارتقای تاب آوری جوامع را نادیده گرفت. فعال کردن و حمایت از سمن‌ها برای مشارکت، آموزش، ایجاد ظرفیت و تسهیل اقدامات در زمینه مدیریت بلایا، دستیابی به حداکثر تأثیر و پایداری را ممکن ساخته و جوامع را توانمند می‌کند، علاوه برآن سازمان‌های غیردولتی بهترین نماینده برای جوامع خود بوده و تسهیل کننده ی گفتگویی معنادار بین جامعه و دولت هستند که می‌تواند در نهایت منجر به یک تاب آوری پایدارگردد(patrick,2014:298).

در طی دهه‌های اخیر؛ کم آبی و خشکسالی صدمات جبران ناپذیری را به مناطق روستایی ایران وارد نموده که بیکاری و مهاجرت مهمترین پیامدهای این پدیده ی اقلیمی در روستاهای ایران است. به عنوان مثال کم آبی در منطقه سیستان صدمات غیر قابل جبرانی را بر منطقه هامون وارد کرده به طوری که بیش تر مردم به ویژه روستائیان شغل خود را از دست داده اند و ضریب بیکاری به شکل خطرناکی بالا رفته است(صالحی، 1396: 402). همچنین به دلیل محدودیت منابع آب و از دست رفتن شغل‌های کشاورزی و مشاغل وابسته، در 40 سال گذشته 32 هزار روستا و آبادی در کشور تخلیه شده است و تعداد روستاهای کشور از حدود 92000 روستا در سال 1355 به 60 هزار روستا در سال 1395 کاهش یافته است(مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری ریاست جمهوری، 1396: 42).

روستاهای خونیک تجن، تجن، فلک و اندریک در بخش مرکزی شهرستان قائنات واقع شده و روستاهای جامعه هدف کتاب پیش رو را تشکیل می‌دهند. شهرستان قاینات از حدود 16 سال پیش با بحران گسترده خشکسالی و کمبود نزولات جوی مواجه بوده و کمبود بارندگی‌ها برای اقشار مختلف مردم که معیشت اغلب آنها به کشاورزی و دامداری مرتبط و وابسته است؛ ضرر و زیان فراوانی را برای مردم ایجاد نموده است. کاهش بارندگی باعث کم آبی و خشک شدن قنوات و چاه‌های عمیق شده و سطح زیرکشت محصولات کشاورزی، به ویژه زعفران و زرشک را با نقصان جدی مواجه نموده که باعث کاهش چشمگیر درآمد سرانه روستائیان و گسترش فقر و مشکلات اجتماعی در روستاها گردیده است. همچنین خشکسالی گسترده باعث هجوم آفات و بیماریهای گیاهی به مزارع زعفران و خشکیده شدن درختان چندین ساله گردیده و از این بابت نیز کشاورزان را با مشکلاتی جدی مواجه نموده است(نوربخش و همکاران، 1396: 4). نیاز سنجی و ارزیابی مشارکتی تسهیلگران موسسه ابرار نیز نشان می‌دهد مسئله ی آب یکی از سه مشکل اولویت دار در چهار روستای مورد مطالعه ی این پژوهش است.

خدمات اقلیمی سازمان‌های غیردولتی نقش کلیدی در حمایت از تاب آوری مردم و جوامع ایفا می‌کند (Hasan et Al, 2018:201). از طرفی تاب آوری یک مفهوم جامع است که با وجود شرکا و بازیگران مختلفی امکان پذیر می‌شود. نهاد دولت به تنهایی نمی‌تواند از عهده ی آن بر آمده نیازمند همکاری سایر بخش‌ها از جمله نهادهای محلی، سازمان‌های مردم نهاد و بخش خصوصی است.( Report of WORLD RECONSTRUCTION,2017:169).

در روستاهای هدف کتاب حاضر، رهبری فعالیت‌های مردم با جامعه نیکوکاری ابرار به عنوان یک سازمان مردم نهاد و غیر انتفاعی بوده که در آن روستاها به فعالیت پرداخته است. از طرف دانشگاه کویینزلند در سال 2008 یازده شاخصه اصلی برای تاب آوری جوامع روستائی تعریف شده است که یکی از آن‌ها رهبری فعالیت‌های مردمی است. سازمان‌های غیردولتی نشان‌دهنده یک شبکه عمدتاً بکر هستندکه می‌تواند ظرفیت رهبری محلی را به گونه ای فراهم کند که هم از نظر قانونی قابل تشخیص و هم به صورت محلی در سطح مردم مورد اعتماد باشد(patrick,2014:298). علاوه بر شاخصه رهبری، ارائه برنامه‌های متنوع، خدمات و پروژه ها، ابتکارات با تاثیر بالاو گسترده، بودجه‌های محدود، بهره گیری قوی از مشارکت‌های محلی، مشارکت افراد ماهر، ظرفیت داوطلبانه و همکاری برای به دست آوردن سایر حمایت‌های غیر نقدی وتسهیلگری در امور از جمله شاخصه‌ها و ویژگی‌های سازمان‌های مردم نهاد است که می‌تواند در حوزه تاب آوری موثر باشد.  

کتاب حاضر از پنج فصل تشکیل شده است. در فصل اول به تعاریف و مفاهیم پرداخته شده و به مفاهیمی از جمله تاب آوری، تاب آوری اجتماعی، تاب آوری روستائی، سازمان‌های مردم نهاد و… در این فصل اشاره شده است. فصل دوم مربوط به تجربه ی 16 تسهیلگر جامعه نیکوکاری ابرار در چهار روستای مورد نظر است. در این فصل از نگاه تسهیلگران؛ به اقدامات انجام شده، چالش‌ها و موانع و تجربه‌های آن‌ها در میدان روستا اشاره است. در فصل سوم به تجربه ی مردم محلی در مواجه با جامعه نیکوکاری ابرار پرداخته شده است. اقدامات جامعه نیکوکاری ابرار و تأثیراتی که این موسسه بر مردم روستا گذاشته از مهمترین مطالبی است که در این فصل آمده است. مطالب فصل چهارم مربوط به تجربه‌های سه نفر از تسهیلگران خبره ی حوزه ی روستایی است که به صورت اختصاصی با هر کدام از آن‌ها مصاحبه و تجربه‌های آن‌ها عینا نقل شده است. فصل پنجم اما مربوط به پیشنهاداتی است که نگارنده به منظور استفاده سازمان‌های مردم نهاد، تسهیلگران و نهاد‌های دولتی و غیر دولتی آن‌ها را ارائه نموده است. پیشنهاد الگوی مشارکتی ارتقای تاب آوری مناطق روستایی، پینشهاد طرح کم آبی پایان روستا نیست و پیشنهاداتی کاربردی برای تسهیلگران از جمله­ی این پیشنهادات است.

نتایج و یافته‌های کتاب حاضر می‌تواند برای دو گروه حائز اهمیت باشد. گروه اول سازمان‌ها و تشکل‌های مردم نهادی هستند که در مناطق روستایی به فعالیت می‌پردازند و اولویت اصلی آن‌ها زنده نگه داشتن روستا و جلوگیری از مرگ آنها به خاطر کم آبی است. پرداختن به اقدامات و فعالیت‌های موسسه مردم نهاد در روستا، نحوه­ی پذیرش آن‌ها در روستا، عوامل موفقیت و یا عدم موفقیت آن­ها، تجربه‌های ارزشمند تسهیلگران در دوره ی فعالیت در روستا و مطالعه ی بازخوردهای مردمی در مواجهه با این سازمان مردم نهاد از نقاط قوت این کتاب است که  می‌تواند توسط سایر سازمان‌ها و تشکل‌های مردم نهاد مورد استفاده قرار گیرد.

نهادهای دولتی گروه دومی هستند که می‌توانند از نتایج این کتاب استفاده نمایند. همان طور که سازمان‌های مردم نهاد به تنهایی نمی‌توانند در ارتقای تاب آوری مناطق روستایی در برابر کم آبی موفق عمل کنند، نهادهای دولتی نیز به تنهایی و با استفاده از منابع و امکانات محدود خود نمی‌توانند در این زمینه موفق باشند. با توجه به تأکید کتاب بر ظرفیت تشکل‌های مردم نهاد و ارائه یک الگوی مشارکتی به منظور ارتقای تاب آوری مناطق روستایی در برابر کم آبی،  وزارت نیرو که مجری و بنیان گذار طرح ملی سازگاری با کم آبی و سایر طرح‌های مرتبط با این حوزه در کشور است با همکاری سایر نهادهای دولتی از جمله وزارت کشور، می‌توانند از یافته‌های این کتاب در اجرای هرچه بهتر برنامه‌های ملی سازگاری با کم آبی، تدوین برنامه‌های جدید و یا اصلاح رویه‌های قبلی  بهره مند شوند.

در پایان برخود لازم می دانم از مدیر عامل محترم شرکت تعاونی همیاران روستایی شهرستان اردکان جناب آقای مسعود نوریان اردکانی که از چاپ اول این کتاب حمایت نمودند کمال تشکر و قدردانی را داشته باشم.

 

محمد مهدی زاده اردکانی

آذرماه 1402