برنامهریزی و مشارکت روستایی با استفاده از روشهای تسهیلگری
برنامهریزی و مشارکت روستایی با استفاده از روشهای تسهیلگری (80 ابزار توسعه مشارکتي)
تحقق توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی در جوامع مستلزم ایجاد تحرک بخشی اجتماعی از طریق توانمندسازي افراد و گروههای جامعه روستایی، شناخت مسائل و محدودیتها و نیز تواناییها و دانش ویژه اجتماعات است. اگرچه برنامههای توسعه عمدتاً بهعنوان عناصری خارجی نسبت به محیطهای روستایی فرض میشوند اما باید توجه داشت که توسعه واقعی مستلزم رهیافتی است که توسعه درونزا نامیده میشود. توسعه درونزا، بیانگر عزم یک جامعه برای تحقق اهداف و چشم اندازهایی است که بهصورت بالقوه در ذهن تک تک افراد آن جامعه بهعنوان یک کمال مطلوب یا ممکن وجود دارند. توسعه، شکوفایی این استعدادهای درونی و پیوند سازنده آنها با اهداف کلان جامعه در سطح ملی میباشد که بازتاب جمعی این دیدگاهها در برنامههای توسعه ملی اغلب دیده میشود.
لذا عليرغم گذشت بیش از پنج دهه از اجرای برنامه های توسعه روستایی در بیشتر نقاط جهان، اثربخشی این برنامه ها بهویژه به لحاظ تناسب فرآیندها و دستاوردهای آنها با نیازهای جوامع روستایی مورد بحث و نقدهای متعددی قرار دارد. آنچه که بیش از هر نکته دیگری در نقد برنامههای توسعه روستایی به چشم می خورد، میزان و نحوه مشارکت مخاطبین این برنامه ها یعنی جوامع محلی در مراحل مختلف طراحی و اجرای پروژهها و طرحها می باشد. مدیریت مشارکتی روستایی و رهیافتهای مرتبط با آن در واقع واکنشی به این انتقادات بوده و برای افزایش اثربخشی و تناسب پروژههای توسعه بویژه در نواحی روستایی طراحی شده است. با اینحال ، باید توجه داشت که تحقق مدیریت مشارکتی مستلزم تربیت نیروهای انسانی(تسهيلگران روستايي) است که دانش لازم برای اجرای برنامه های مشارکتی را داشته و بتوانند در عمل نیز آنها را بکار بگیرند.
حال اين نكته حائز اهميت است که چرا کسب مهارت تسهیلگری برای تمامی افرادی که در محیطهای روستایی کار میکنند، ضروری است. پاسخ دقیق به این سؤال مستلزم شناخت پویایی اجتماعات روستایی، فرهنگ و نیز کارکردهای اقتصادی ـ اجتماعی آنها است. عدم توجه به این ویژگیها موجب میشود که در بسیاری از مواقع، طرحهای توسعه روستایی بهویژه آنهایی که درازمدت بوده و یا به همکاری مستمر افراد جامعه نیاز دارند، با مشکل مواجه شوند. این امر بهویژه از آن جهت دارای اهمیت است که امروزه به مسئله پایداری و تداوم طرحهای توسعه روستایی بهعنوان یکی از اجزای توسعه پایدار توجه و تأكيد زیادی میشود. تداوم و پایداری پروژه به عوامل مختلفی مانند نگرش مخاطبین، نوع و شیوه مشارکت آنها، نظام مالی، بازده اقتصادی و غیره بستگی دارد. فعالیتها و روشهای تسهیلگری ابزار مؤثری برای شناخت درست این عوامل هم در مسئلهیابی و امکان سنجی و هم در اجرا و ارزیابی میباشد.
البته ابزارها و روشهای مبتنی بر تسهیلگری تنها برای فعالسازي افراد برای حضور اجتماعی نیست بلکه این مهارتها برای تحقق اهداف گوناگونی مانند انجام پژوهشهای میدانی، ارزیابیهای سریع، جمعآوری سریع اطلاعات و دادهها و نیز اموری چون تشکیل گروههای همیار و خودیار و غیره استفاده میشود. همچنین از مهارتهای تسهیلگری در امور مدیریت سازمانها و فعالیت تیمهای مدیریتی و پروژهها در محیطهای مختلف کسب و کاری نیز به میزان زیادی استفاده میشود.
همچنين روشها و ابزارهای مشارکتی برای استفاده توسط دستاندرکاران توسعه و تسهيلگرانی طراحی شده که مستقيماً با مردم و جوامع روستایی کار میکنند. اغلب این مردم کم سواد هستند. این ابزارها به کاربران خود امکان میدهند که از تجربیات مردم محلی استفاده کنند. روشهای مشارکتی از تکنیکهای تصویرسازی و ارتباط شفاهی استفاده میکنند. این ابزارها بر اساس گفتوگو کار میکنند که یک اصل اولیه بر آن حاکم است، اینکه “تمام شرکتکنندگان باید بهعنوان منابع اطلاعات و نهادههای لازم برای تصمیمگیری مورد نظر قرار گیرند تا مسائل و مشکلات بررسی شده و راهحلهایی از طریق اقدامات توسعهای برای آنها ارائه شود”. هر شخصی اعم از فقیر یا ثروتمند، آموزش دیده یا بیسواد، کم توان یا قدرتمند شایسته سطح یکسانی از احترام است و باید فرصت یکسان برای اظهار نظر داشته باشد. نقش تسهیلگر این است که به دیدگاههای مختلف امکان دهد که “بیان شده” و با دیگران “مبادله شوند” تا در زمان تصمیم گیریها، اجماع نظر حاصل شود.
تسهیل گری در برگیرنده مجموعه مهارتهایی است که به افراد بهویژه دست اندرکاران برنامههای توسعه کمک میکنند تا ارتباط موثری با جوامع محلی و گروه ها برقرار نماید. توانایی ارتباط موثر پیش نیاز بسیاری از فعالیت هایی است که یک “عامل توسعه” برای پیشبرد اهداف خود به آنها نیاز دارد. این فعالیت ها طیف گستردهای از فرآیند ها مانند درک شرایط محیط، شناخت افراد و هنجارهای اجتماعی، درک سازوکارهای تحرک بخشی به افراد و گروه ها و نیز شیوه پیمودن مراحل تکاملی مشارکت در جوامع را در بر می گیرند. عاملین توسعه، اغلب باید مهارتهایی چون ارتباطات اجتماعی و بین فردی، مهارتهای مدیریت گروهی، دانش اصول و تکنیکهای علمی، مهارتهای آموزشی، مهارتهای فنی و نیز دیدگاه و اطلاعات مناسبی در مورد توسعه داشته باشند که همگی این موارد در قالب مفهوم تسهیل گری بازتاب می یابد. این امر نشان دهنده تنوع دانش ها و مهارتهایی است که در کنار هم صلاحیت های حرفه ای یک تسهیل گر را نشان می دهند.
در این کتاب و بهطورکلی در موضوع تسهيلگری، توجه به یک نکته ضروری میباشد و آن این است که تسهیلگری و روشهای مشارکتی برای تحقق اهداف متنوع و مختلفی استفاده میشوند. بهعنوان مثال، روشهای مشارکتی و تسهیلگری کاربرد بسیاری در امور پژوهشی، جمعآوری دادهها و اطلاعات، طراحی و برنامهریزی پروژههای توسعه روستایی بهویژه کشاورزی و منابع طبیعی و نیز سازماندهیهای اجتماعی برای اجرای پروژههای توسعهای مانند امور بهداشت، تغذیه، استقرار زیرساختارهای آب و برق و انرژی و غیره دارند. در همین راستا، امروزه روشهای مشارکتی و تسهیلگری از روشهای بسیار معمول در امور تحقیقاتی و پژوهشی در زمینههای مختلف به شمار میروند. به همین دلیل، برخی نمونهها و مثالهای این کتاب مثلاً در مورد امور پژوهشی و مطالعاتی، ممکن است تا حدی با پیشفرضهای ما در مورد کاربردهای تسهیلگری متفاوت باشد.
با توجه به موارد فوق، به نظر میرسد آشنايي با روش ها و ابزار هاي مشاركتي و کسب مهارت تسهیل گری میتواند برای تمامی دست اندرکاران برنامه های توسعه مفید و موثر باشد. با اینحال باید توجه داشت که علاوه بر نکات ذکر شده، دلایل دیگری نیز برای استفاده از اصول تسهیل گری و روشهای مشارکتی در یادگیری و همکاری ها وجود دارد. مجریان و مدیران برنامه های توسعه روستایی اغلب تجربیاتی از دوره های آموزشی مختلف دارند که اثربخشی مورد انتظار را ندارند. آنها اغلب از کلاسهای آموزشی، جلسات بحث گروهی که به جای نتایج مطلوب به افزایش تضادها می انجامد، برنامهها و پروژه هایی که در برخی مناطق موفق و در برخی مناطق دیگر ناموفق اند و بسیار موارد دیگر، ناراضی اند. رعایت اصول ذکر شده در مورد تسهیل گری، شاید تضمین قطعی برای موفقیت نیست اما اغلب امکان موفقیت در چنین برنامه هایی را افزایش می دهد.
شاید یک دلیل نهایی برای اینکه همه پژوهشگران و دست انداركاران توسعه روستايي روش ها و ابزار هاي مشاركتي كتاب حاضر يا سایر منابع را تا حد امکان در نظر گرفته و رعایت کنند این است که روستائیان در طی ده ها سال با تسهیل گران، کارشناسان توسعه روستایی و مدیران مختلفی سروکار داشته اند که برای انجام امور کمابیش مشابهی به روستا مراجعه کرده اند. از این میان می توان به کارشناسان کشاورزی، کارشناسان امور برق و آب روستایی، مسئولین امور فرهنگی، مسئولین آموزش و پرورش، کارشناسان محیط زیست، جنگلبانان، کارشناسان امور راه و ترابری، سد سازان، پژوهشگران امور اجتماعی، مدیران سیاسی، نمایندگان مجلس و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. آنها هزاران تجربه مثبت و منفی از این دیدارها و کارها داشته و در بسیاری موارد اعتماد آنها خدشه دار شده است. کسب اعتماد و مشارکت روستائیان بویژه زمانی که تجربیات منفی یا تجربیات تکراری خسته کننده وجود دارد، دشوار بوده و به زمان، مهارت و اطلاعات مناسبی از امور مختلف مانند مسائل قانونی و اداری نیاز دارد.
با عنايت به موارد فوق و با توجه به اهميت مشاركت و مشكلات و چالش هايي كه در مشاركت هاي روستايي در كشورمان وجود دارد و همچنين منابع محدود در ارائه روش ها و ابزار هاي كاربردي مشاركتي، مترجم اقدام به ترجمه كتاب 80 ابزار توسعه مشاركتي نمود. اين كتاب با عنوان 80 Tools for Participatory Development در سال 2008 ميلادي توسط فرانس گيلفاس از طريق موسسه Inter-American Institute for Cooperation on Agriculture (IICA) تهيه ، تدوين و انتشار يافته است. موضوعات كتاب شامل 11 فصل و معرفی 80 روش و ابزار مهم مشاركتي است که در حین انجام تعامل و گفتوگو با جوامع و گروههای محلی، جمعآوری اطلاعات (اعم از روشهای گردآوری یا مشاهدهای)، انجام امور مسئلهیابی و شکلگیری و هدایت گروهی و… بهكار میروند. فصول كتاب به شرح زير مي باشند:1. مقدمهاي بر مفاهيم مشاركت و تسهيلگري 2.گفتگوهاي كاربردي عام، مشاهده و تكنيك هاي گروه هاي پويا 3. ارزيابي مشاركتي: موضوعات كلي جوامع، موضوعات اجتماعي 4. ارزيابي مشاركتي: مديريت منابع طبيعي 5. ارزيابي مشاركتي: نظام هاي توليد 6. ارزيابي مشاركتي: توليد احشام 7.ارزيابي مشاركتي: موضوعات جنسيتي 8. ارزيابي مشاركتي: ارتباطات و ترويج9. تحليل مشكلات و راه حلها 10. برنامه ريزي 11. پيگيري مشاركتي و ارزشيابي.
مطالب این کتاب آن چنان که از فصول مطرح شده بر میآید، حاوی مباحث نظری و تجربی مربوط به مشاركت و تسهيلگري در جوامع محلي است كه میتواند راهنمای مناسبی برای پژوهشگران حوزه مطالعات روستایی و همچنين براي دانشجویان مقاطع کارشناسی، کارشناسیارشد و دكتري مفید واقع گردد. امید است که مطالب آن مورد بهره برداری علاقهمندان این حوزه قرار گرفته و خوانندگان آن با ارائه پیشنهادهای مؤثر خود کاستیها را گوشزد نمایند. رفع این کاستیها میسر نیست جز با راهنمایی استادان محترم، پژوهشگران عزیز و دانشجویان گرامی که امید است با یادآوریها، در چاپهای بعدی کاستیهای آن جبران شود.
در پايان لازم ميدانم از تمام كساني كه بنده را در انجام اين مهم ياري رساندند، بويژه جناب آقاي دکتر سيد حسن رضوي عضو هيات علمي موسسه پژوهشهاي برنامه ريزي اقتصاد كشاورزي و توسعه روستايي در بازخواني ترجمه كتاب، جناب آقاي مهندس علي خسروي و جناب آقاي مهندسمحسن ماموريان كارشناسان ارشد وزارت جهاد كشاورزي در استفاده از تجارب و پيشنهادات ارزنده ايشان تشكر و قدرداني نموده و براي ايشان آرزوي خير و توفيق روز افزون نمايم.
سيد عارف موسوي
بهار1391
Arefmusavi@gmail.com
ناشر | راه دان- جهاد کشاورزی |
نویسنده | فرانس گیلفاس |
ویراستار | حسن رضوی |
مولفین | سید عارف موسوی |
نقد و بررسیها
هیچ دیدگاهی برای این محصول نوشته نشده است.