مدیریت نوین روستایی درجستجوی راه‌کاری مناسب برای توسعه دهیاری‌ها

• (بیشتر…)

برنامه‌ریزی و مشارکت روستایی با استفاده از روش‌های تسهیل‌گری (80 ابزار توسعه مشارکتي)

تحقق توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی در جوامع مستلزم ایجاد تحرک بخشی اجتماعی از طریق توانمند‎سازي افراد و گروه‎های جامعه روستایی،‌ شناخت مسائل و محدودیت‎ها و نیز توانایی‎ها و دانش ویژه اجتماعات است. اگرچه برنامه‌های توسعه عمدتاً به‌عنوان عناصری خارجی نسبت به محیط‌های روستایی فرض می‎شوند اما باید توجه داشت که توسعه واقعی مستلزم رهیافتی است که توسعه درون‎زا نامیده می‌شود. توسعه درون‎زا، بیانگر عزم یک جامعه برای تحقق اهداف و چشم اندازهایی است که به‎صورت بالقوه در ذهن تک تک افراد آن جامعه به‌عنوان یک کمال مطلوب یا ممکن وجود دارند. توسعه،‌ شکوفایی این استعدادهای درونی و پیوند سازنده آن‎ها با اهداف کلان جامعه در سطح ملی می‎باشد که بازتاب جمعی این دیدگاه‎ها در برنامه‌های توسعه ملی اغلب دیده می‌شود.

لذا علي‌رغم گذشت بیش از پنج دهه از اجرای برنامه های توسعه روستایی در بیشتر نقاط جهان، اثربخشی این برنامه ها به‌ویژه به لحاظ تناسب فرآیندها و دستاوردهای آنها با نیازهای جوامع روستایی مورد بحث و نقدهای متعددی قرار دارد. آنچه که بیش از هر نکته دیگری در نقد برنامه‌های توسعه روستایی به چشم می خورد، میزان و نحوه مشارکت مخاطبین این برنامه ها یعنی جوامع محلی در مراحل مختلف طراحی و اجرای پروژه‌ها و طرح‌ها می باشد. مدیریت مشارکتی روستایی و رهیافت‌های مرتبط با آن در واقع واکنشی به این انتقادات بوده و برای افزایش اثربخشی و تناسب پروژه‌های توسعه بویژه در نواحی روستایی طراحی شده است. با اینحال ، باید توجه داشت که تحقق مدیریت مشارکتی مستلزم تربیت نیروهای انسانی(تسهيلگران روستايي) است که دانش لازم برای اجرای برنامه های مشارکتی را داشته و بتوانند در عمل نیز آنها را بکار بگیرند.

حال اين نكته حائز اهميت است که چرا کسب مهارت تسهیل‌گری برای تمامی افرادی که در محیط‎های روستایی کار می‎کنند،‌ ضروری است. پاسخ دقیق به این سؤال مستلزم شناخت پویایی اجتماعات روستایی، فرهنگ و نیز کارکردهای اقتصادی ـ اجتماعی آن‎ها است. عدم توجه به این ویژگی‌ها موجب می‌شود که در بسیاری از مواقع،‌ طرح‌های توسعه روستایی به‎ویژه آنهایی که درازمدت بوده و یا به همکاری مستمر افراد جامعه نیاز دارند،‌ با مشکل مواجه ‎شوند. این امر به‎ویژه از آن جهت دارای اهمیت است که امروزه به مسئله پایداری و تداوم طرح‎های توسعه روستایی به‌عنوان یکی از اجزای توسعه پایدار توجه و تأكيد زیادی می‌شود. تداوم و پایداری پروژه به عوامل مختلفی مانند نگرش مخاطبین، نوع و شیوه مشارکت آنها، نظام مالی، بازده اقتصادی و غیره بستگی دارد. فعالیت‎ها و روش‎های تسهیل‌گری ابزار مؤثری برای شناخت درست این عوامل هم در مسئله‎یابی و امکان سنجی و هم در اجرا و ارزیابی می‎باشد.

البته ابزارها و روش‎های مبتنی بر تسهیل‌گری تنها برای فعال‎سازي افراد برای حضور اجتماعی نیست بلکه این مهارت‎ها برای تحقق اهداف گوناگونی مانند انجام پژوهش‌های میدانی،‌ ارزیابی‌های سریع،‌ جمع‌آوری سریع اطلاعات و داده‌ها و نیز اموری چون تشکیل گروه‎های همیار و خودیار و غیره استفاده می‌شود. همچنین از مهارت‎های تسهیل‌گری در امور مدیریت سازمان‎ها و فعالیت تیم‌های مدیریتی و پروژه‌ها در محیط‌های مختلف کسب و کاری نیز به میزان زیادی استفاده می‌شود.

همچنين روش‎ها و ابزارهای مشارکتی برای استفاده توسط دست‎اندرکاران توسعه و تسهيل‎گرانی طراحی شده که مستقيماً با مردم و جوامع روستایی کار می‎کنند. اغلب این مردم کم سواد هستند. این ابزارها به کاربران خود امکان می‎دهند که از تجربیات مردم محلی استفاده کنند. روش‎های مشارکتی از تکنیک‎های تصویرسازی و ارتباط شفاهی استفاده می‎کنند. این ابزارها بر اساس گفت‎وگو کار می‎کنند که یک اصل اولیه بر آن حاکم است،‌ اینکه “تمام شرکت‎کنندگان باید به‌عنوان منابع اطلاعات و نهاده‎های لازم برای تصمیم‎گیری مورد نظر قرار گیرند تا مسائل و مشکلات بررسی شده و راه‎حل‎هایی از طریق اقدامات توسعه‌ای برای آن‎ها ارائه شود”. هر شخصی اعم از فقیر یا ثروتمند،‌ آموزش دیده یا بی‎سواد، ‌کم توان یا قدرتمند شایسته سطح یکسانی از احترام است و باید فرصت یکسان برای اظهار نظر داشته باشد. نقش تسهیل‌گر این است که به دیدگاه‎های مختلف امکان دهد که “بیان شده” و با دیگران “مبادله شوند” تا در زمان تصمیم گیری‎ها، ‌اجماع نظر حاصل شود.

تسهیل گری در برگیرنده مجموعه مهارتهایی است که به افراد به‌ویژه دست اندرکاران برنامه‌های توسعه کمک می‌کنند تا ارتباط موثری با جوامع محلی و گروه ها برقرار نماید. توانایی ارتباط موثر پیش نیاز بسیاری از  فعالیت هایی است که یک “عامل توسعه”  برای پیشبرد اهداف خود به آنها نیاز دارد. این فعالیت ها طیف گسترده‌ای از فرآیند ها مانند درک شرایط محیط، شناخت افراد و هنجارهای اجتماعی، درک سازوکارهای تحرک بخشی به افراد و گروه ها و نیز شیوه پیمودن مراحل تکاملی مشارکت در جوامع را در بر می گیرند. عاملین توسعه، اغلب باید مهارتهایی چون ارتباطات اجتماعی و بین فردی، مهارتهای مدیریت گروهی، دانش اصول و تکنیکهای علمی، مهارتهای آموزشی، مهارتهای فنی و نیز دیدگاه و اطلاعات مناسبی در مورد توسعه داشته باشند که همگی این موارد در قالب مفهوم تسهیل گری بازتاب می یابد.  این امر نشان دهنده تنوع دانش ها و مهارتهایی است که در کنار هم صلاحیت های حرفه ای یک تسهیل گر را نشان می دهند.

در این کتاب و به‎طورکلی در موضوع تسهيل‎گری،‌ توجه به یک نکته ضروری می‎باشد و آن این است که تسهیل‌گری و روش‎های مشارکتی برای تحقق اهداف متنوع و مختلفی استفاده می‌شوند. به‌عنوان مثال،‌ روش‎های مشارکتی و تسهیل‌گری کاربرد بسیاری در امور پژوهشی، جمع‎آوری داده‎ها و اطلاعات،‌ طراحی و برنامه‎ریزی پروژه‎های توسعه روستایی به‎ویژه کشاورزی و منابع طبیعی و نیز سازماندهی‎های اجتماعی برای اجرای پروژه‎های توسعه‌ای مانند امور بهداشت،‌ تغذیه،‌ استقرار زیرساختارهای آب و برق و انرژی و غیره دارند. در همین راستا،‌ امروزه روش‎های مشارکتی و تسهیل‌گری از روش‎های بسیار معمول در امور تحقیقاتی و پژوهشی در زمینه‌های مختلف به شمار می‎روند. به همین دلیل، برخی نمونه‎ها و مثال‎های این کتاب مثلاً در مورد امور پژوهشی و مطالعاتی، ممکن است تا حدی با پیش‌فرض‎های ما در مورد کاربردهای تسهیل‌گری متفاوت باشد.

با توجه به موارد فوق، به نظر می‌رسد  آشنايي با روش ها و ابزار هاي مشاركتي و کسب مهارت تسهیل گری می‌تواند برای تمامی دست اندرکاران برنامه های توسعه مفید و موثر باشد. با اینحال باید توجه داشت که علاوه بر نکات ذکر شده، دلایل دیگری نیز برای استفاده از اصول تسهیل گری و روشهای مشارکتی در یادگیری و همکاری ها وجود دارد. مجریان و مدیران برنامه های توسعه روستایی اغلب تجربیاتی از دوره های آموزشی مختلف دارند که اثربخشی مورد انتظار را ندارند. آنها اغلب از کلاسهای آموزشی، جلسات بحث گروهی که به جای نتایج مطلوب به افزایش تضادها می انجامد، برنامه‌ها و پروژه هایی که در برخی مناطق موفق و در برخی مناطق دیگر ناموفق اند و بسیار موارد دیگر، ناراضی اند. رعایت اصول ذکر شده در مورد تسهیل گری، شاید تضمین قطعی برای موفقیت نیست اما اغلب امکان موفقیت در چنین برنامه هایی را افزایش می دهد.

شاید یک دلیل نهایی برای اینکه همه پژوهشگران و دست انداركاران توسعه روستايي روش ها و ابزار هاي مشاركتي كتاب حاضر  يا سایر منابع را تا حد امکان در نظر گرفته و رعایت کنند این است که روستائیان در طی ده ها سال با تسهیل گران، کارشناسان توسعه روستایی و مدیران مختلفی سروکار داشته اند که برای انجام امور کمابیش مشابهی به روستا مراجعه کرده اند. از این میان می توان به کارشناسان کشاورزی، کارشناسان امور برق و آب روستایی، مسئولین امور فرهنگی، مسئولین آموزش و پرورش، کارشناسان محیط زیست، جنگلبانان، کارشناسان امور راه و ترابری، سد سازان، پژوهشگران امور اجتماعی، مدیران سیاسی، نمایندگان مجلس و بسیاری موارد دیگر اشاره کرد. آنها هزاران تجربه مثبت و منفی از این دیدارها و کارها داشته و در بسیاری موارد اعتماد آنها خدشه دار شده است. کسب اعتماد و مشارکت روستائیان بویژه زمانی که تجربیات منفی یا تجربیات تکراری خسته کننده وجود دارد، دشوار بوده و به زمان، مهارت و اطلاعات مناسبی از امور مختلف مانند مسائل قانونی و اداری نیاز دارد.

با عنايت به موارد فوق و با توجه به اهميت مشاركت و مشكلات و چالش هايي كه در مشاركت هاي روستايي در كشورمان وجود دارد و همچنين منابع محدود در ارائه روش ها و ابزار هاي كاربردي مشاركتي، مترجم اقدام به ترجمه كتاب 80 ابزار توسعه مشاركتي نمود. اين كتاب با عنوان 80 Tools for Participatory Development در سال 2008 ميلادي توسط  فرانس گيلفاس از طريق موسسه Inter-American Institute for Cooperation on Agriculture (IICA) تهيه ، تدوين و انتشار يافته است. موضوعات كتاب شامل 11 فصل و معرفی 80  روش‎ و ابزار مهم مشاركتي است که در حین انجام تعامل و گفت‎وگو با جوامع و گروه‎های محلی،‌ جمع‎آوری اطلاعات (‌اعم از روش‎های گردآوری یا مشاهده‌ای)،‌ انجام امور مسئله‎یابی و شکل‎گیری و هدایت گروهی و… به‎كار می‎روند. فصول كتاب به شرح زير مي باشند:1. مقدمه‌اي بر مفاهيم مشاركت و تسهيلگري 2.گفتگوهاي كاربردي عام، مشاهده و تكنيك هاي گروه هاي پويا 3. ارزيابي مشاركتي: موضوعات كلي جوامع، موضوعات اجتماعي 4. ارزيابي مشاركتي: مديريت منابع طبيعي 5. ارزيابي مشاركتي: نظام هاي توليد 6. ارزيابي مشاركتي: توليد احشام 7.ارزيابي مشاركتي: موضوعات جنسيتي 8. ارزيابي مشاركتي: ارتباطات و ترويج9. تحليل مشكلات و راه حلها 10. برنامه ريزي 11. پيگيري مشاركتي و ارزشيابي.

مطالب این کتاب آن چنان که از فصول مطرح شده بر می­آید، حاوی مباحث نظری و تجربی مربوط به مشاركت و تسهيلگري در جوامع محلي ‌است كه می­تواند راهنمای مناسبی برای پژوهشگران حوزه مطالعات روستایی و همچنين براي دانشجویان مقاطع کارشناسی، کارشناسی­ارشد و دكتري مفید واقع گردد. امید است که مطالب آن مورد بهره برداری علاقه­مندان این حوزه قرار گرفته و خوانندگان آن با ارائه پیشنهادهای مؤثر خود کاستی­ها را گوشزد نمایند. رفع این کاستی­ها میسر نیست جز با راهنمایی استادان محترم، پژوهش‌گران عزیز و دانشجویان گرامی که امید است با یادآوری­ها، در چاپ‌های بعدی کاستی­های آن جبران شود.

در پايان لازم مي‌دانم از تمام كساني كه بنده را در انجام اين مهم ياري رساندند،  بويژه جناب آقاي دکتر سيد حسن رضوي عضو هيات علمي موسسه پژوهش‌هاي برنامه ريزي اقتصاد كشاورزي و توسعه روستايي در بازخواني‌ ترجمه كتاب، جناب آقاي مهندس علي خسروي و جناب آقاي مهندس‌محسن ماموريان كارشناسان ارشد وزارت جهاد كشاورزي در استفاده از تجارب و پيشنهادات ارزنده ايشان تشكر و قدرداني نموده و براي ايشان آرزوي خير و توفيق روز افزون نمايم.

  سيد عارف موسوي

  بهار1391

Arefmusavi@gmail.com

مهارت هاي تسهيلگري در مديريت روستايي (روش هاي مشاركتي براي دهياران و شوراهاي اسلامي روستا)

علي‌رغم گذشت بیش از پنج دهه از اجرای برنامه های توسعه روستایی در بیشتر نقاط جهان، اثربخشی این برنامه ها به‌ویژه به لحاظ تناسب فرآیندها و دستاوردهای آنها با نیازهای جوامع روستایی مورد بحث و نقدهای متعددی قرار دارد. آنچه که بیش از هر نکته دیگری در نقد برنامه‌های توسعه روستایی به چشم می خورد، میزان و نحوه مشارکت مخاطبین این برنامه ها یعنی جوامع محلی در مراحل مختلف طراحی و اجرای پروژه‌ها و طرح‌ها می باشد. مدیریت مشارکتی روستایی و رهیافت‌های مرتبط با آن در واقع واکنشی به این انتقادات بوده و برای افزایش اثربخشی و تناسب پروژه‌های توسعه بویژه در نواحی روستایی طراحی شده است. با اینحال ، باید توجه داشت که تحقق مدیریت مشارکتی مستلزم تربیت نیروهای انسانی است که دانش لازم برای اجرای برنامه های مشارکتی را داشته و بتوانند در عمل نیز آنها را بکار بگیرند. همانگونه که در متن کتاب آمده است، تسهیل گری در برگیرنده مجموعه مهارتهایی است که به افراد به‌ویژه دست اندرکاران برنامه‌های توسعه کمک می‌کنند تا ارتباط موثری با جوامع محلی و گروه ها برقرار نماید. توانایی ارتباط موثر پیش نیاز بسیاری از  فعالیت هایی است که یک “عامل توسعه”  برای پیشبرد اهداف خود به آنها نیاز دارد. این فعالیت ها طیف گسترده‌ای از فرآیند ها مانند درک شرایط محیط، شناخت افراد و هنجارهای اجتماعی، درک سازوکارهای تحرک بخشی به افراد و گروه ها و نیز شیوه پیمودن مراحل تکاملی مشارکت در جوامع را در بر می گیرند. عاملین توسعه، اغلب باید مهارتهایی چون ارتباطات اجتماعی و بین فردی، مهارتهای مدیریت گروهی، دانش اصول و تکنیکهای علمی، مهارتهای آموزشی، مهارتهای فنی و نیز دیدگاه و اطلاعات مناسبی در مورد توسعه داشته باشند که همگی این موارد در قالب مفهوم تسهیل گری بازتاب می یابد.  این امر نشان دهنده تنوع دانش ها و مهارتهایی است که در کنار هم صلاحیت های حرفه ای یک تسهیل گر را نشان می دهند.

با توجه به موارد فوق، به نظر می‌رسد که کسب مهارت تسهیل گری می‌تواند برای تمامی دست اندرکاران برنامه های توسعه مفید و موثر باشد. با اینحال باید توجه داشت که علاوه بر نکات ذکر شده، دلایل دیگری نیز برای استفاده از اصول تسهیل گری و روشهای مشارکتی در یادگیری و همکاری ها وجود دارد. مجریان و مدیران برنامه های توسعه روستایی اغلب تجربیاتی از دوره های آموزشی مختلف دارند که اثربخشی مورد انتظار را ندارند. آنها اغلب از کلاسهای آموزشی، جلسات بحث گروهی که به جای نتایج مطلوب به افزایش تضادها می انجامد، برنامه‌ها و پروژه هایی که در برخی مناطق موفق و در برخی مناطق دیگر ناموفق اند و بسیار موارد دیگر، ناراضی اند. رعایت اصول ذکر شده در مورد تسهیل گری، شاید تضمین قطعی برای موفقیت نیست اما اغلب امکان موفقیت در چنین برنامه هایی را افزایش می دهد.

همچنين در این کتاب تلاش شده است تا بخشی از مهارتهای تسهیل گری با تاکید بر شرایط کاری دهیاران، شوراهاي اسلامي روستا و دست اندر كاران توسعه روستایی در قالب مهمترین روشها و اصول مربوط به این مهارت ارائه شود. البته باید توجه داشت که روشهای تسهیل‌گری ارائه شده در اين كتاب تنها مختص کار با جوامع یا گروه های روستایی نیست بلکه بویژه در سالهای اخیر کاربردهای بسیاری در فضاهای کسب و کار، مدیریت سازمانی و فعالیت شرکت‌ها و بنگاه های اقتصادی و آموزشی پیدا کرده اند.

کتاب حاضر که حاصل پژوهش­های نظری و تجربی در خصوص موضوعات و مسایل مربوط به مهارت هاي تسهيلگري در مديريت روستايي است، در قالب پنج فصل تنظیم شده است.

     فصل اول کتاب تحت عنوان « مديريت روستايي‌ در ايران» به بررسي مختصري از مديريت جديد روستايي با نگرش به نهاد شورا و دهياري مي پردازد. فصل دوم به «مشاركت در توسعه مديريت روستايي» مي پردازد. با توجه به اهميت موضوع مشاركت روستاييان به ‎عنوان يكي از اهرم‌‌هاي توسعه روستايي، سعي شده است به نقش دهياران و شوراهاي اسلامي روستايي در مشاركت و توسعه روستايي پرداخته شود. فصل سوم کتاب با عنوان «معاني  و مفاهيم تسهيلگري» ضمن مروری بر اصول و مبانی تسهیل‎گری، برخی تفاوت‎ها بین روش‎های متعارف در توسعه روستایی با دیدگاه‎های مبتنی بر توسعه مشارکتی و مبانی تسهیل‌گری بیان شده است. در فصل چهارم تحت عنوان «فرايند تسهيلگري» برخی از مهم‎ترین روش‎ها در فعاليت‎های گروهی که تحت عنوان مهارت‎های تسهیل‌گری شناخته می‎شوند معرفی شده است. لازم به ذکر است که روش‎ها و ابزارهای تسهیل‌گری منحصر به موارد ذکر شده در این بخش نیست اما مطالب حاضر می‎تواند زمینه‎ای برای مطالعه بیشتر و یا طراحی روش‎های ابداعی توسط تسهیل‌گران را فراهم نماید. فصل پنجم که فصل پایانی کتاب است با عنوان «روش ها و ابزار هاي تسهيلگري» معرفی برخی از روش‎ها و ابزارهایی است که در حین انجام تعامل و گفت‎وگو با جوامع و گروه‎های محلی،‌ جمع‎آوری اطلاعات (‌اعم از روش‎های گردآوری یا مشاهده‌ای)،‌ انجام امور مسئله‎یابی و شکل‎گیری و هدایت گروهی به‎كار می‎روند.

مطالب این کتاب آن چنان که از فصول مطرح شده بر می­آید، حاوی مباحث نظری و تجربی مربوط به مهارت هاي تسهيلگري در مديريت روستايي است که می­تواند راهنمای مناسبی برای مدیران مرتبط با امور روستایی در سطح استانداری­ها، فرمانداری­ها، بخشداری­ها و به­خصوص دهیاران و شوراهای اسلامی روستا باشد. هم­چنین کتاب حاضر برای پژوهشگران حوزه مطالعات توسعه روستایی و محلي، دانشجویان کارشناسی‌،کارشناسی­ارشد و دكتري می­تواند مفید واقع گردد. امید است که مطالب آن مورد بهره برداری علاقه­مندان این حوزه قرار گیرد و خوانندگان آن با ارائه پیشنهادهای مؤثر خود کاستی­ها را گوشزد نمایند. رفع این کاستی­ها میسر نیست جز با راهنمایی استادان محترم، پژوهش‌گران عزیز، مدیران دلسوز روستایی و دانشجویان گرامی که امید است با یادآوری­ها، در چاپ‌های بعدی کاستی­های آن جبران شود.

علي خسروي- سيد عارف موسوي- محسن ماموريان

1390